تبیینی فقهی از عوامل تهدید و ابزارهای تأمین امنیت در جامعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده معارف و اندیشه اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

دانش فقه با تمسک بر نصوص دینی و عقل، و استنباط احکام شرعی از آنها در مقام تعریف و ایجاد جامعه‌ای مؤمنانه است؛ از جمله، فقه با احصاء عوامل تهدیدکننده این جامعه در حوزه اجتماعی، ضمن تقبیح عوامل تهدید و تکلیف عقوبات دنیوی و اخروی بر آنها، سازوکارها و راه‌های پیشگیری یا مقابله با این تهدیدها را استنباط کرده و ارائه می‌کند. امنیت اجتماعی که در تفسیر موسّع از امنیت، ذیل امنیت ملی طرح و تلقی شده، بر صیانت از ارزش‌های حاکم بر جامعه و هویت مذهبی آن در برابر تهاجم‌ علیه آن قوام می‌یابد. این ارزش‌ها غایات حیات اجتماعی را تعیین کرده و کنش‌های افراد را به سوی آن هدایت می‌کند. با عنایت به مسئله امنیت اجتماعی (به‌عنوان بُعدی از ابعاد امنیت دولت اسلامی) و رسالت دانش فقه، این پرسش مطرح می‌شود که جامعه مؤمنانه چگونه و از چه منبع یا منابعی مخاطره‌پذیر است؟ و سازوکارهای حفاظت از امنیت این جامعه چیست؟ در تبیین مسئله، امنیت اجتماعی با الهام از سه سطحِ «امنیت چه چیزی، در برابر چی، و با چه ابزار و سازوکاری» بررسی شده و ضمن تبیین امنیت جامعه، گزاره‌های فقهیِ ناظر بر منابع و عوامل تهدید امنیت اجتماعی (نظیر ظلم، تبعیض، محاربه و حکومت جائر)، و نیز راه‌ها و سازوکارهای مقابله با آنها (مانند حدود و تعزیرات، امربه معروف و نهی‌ازمنکر، حجاب، تعاون، قاعده درء، نهاد خانواده، نهاد حسبه، نهاد قضا و...) استخراج و بررسی شده است. یافته پژوهش حاضر، آشکارسازی توانمندی دانش فقه در تبیین منابع مخاطرۀ امنیت اجتماعی و سازوکارهای صیانت از آن در چارچوب جامعه مؤمنانۀ مدنظر فقه می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [العربیة]

تفسیر فقهی لعوامل التهدید ووسائل الأمن فی المجتمع

نویسنده [العربیة]

  • محمد اسماعیل نباتیان
أستاذ جامعة المصطفى العالمیة، قم، إیران.
چکیده [العربیة]

یهدف علم الفقه إلى تعریف وبناء مجتمع مؤمن بالاعتماد على النصوص الدینیة والعقل واستنباط الأحکام الشرعیة منها. الفقه من خلال تحدید العوامل التی تهدد المجتمع فی المجال الاجتماعی، وإدانة تلک العوامل وفرض العقوبات الدنیویة والأخرویة علیها، یستنتج ویقدم آلیات وطرق الوقایة أو المکافحة مع هذه التهدیدات. الأمن الاجتماعی، الذی یتم تخطیطه واعتباره فی التفسیر الموسع للأمن فی إطار الأمن القومی، یقوم على حمایة القیم التی تحکم المجتمع وهویته الدینیة ضد الهجوم علیه. تحدد هذه القیم أهداف الحیاة الاجتماعیة وتوجه تصرفات الناس نحوها. فیما یتعلق بقضیة الأمن الاجتماعی (کبُعد من أبعاد أمن الدولة الإسلامیة) ورسالة الفقه، فإن السؤال الذی یطرح نفسه هو کیف ومن أی مصدر أو مصادر یکون المجتمع الدینی عرضة للخطر؟ وما هی آلیات الحمایة الأمنیة لهذا المجتمع؟ فی شرح المشکلة، تم التحقیق فی "الضمان الاجتماعی" على ثلاثة مستویات: "أمن ماذا وضد ماذا وبأیة أدوات وآلیات". وأثنا شرح أمن المجتمع، تم استخلاص وتحلیل التعبیرات الفقهیة المتعلقة بمصادر وعوامل تهدیدات الأمن الاجتماعی (مثل الظلم، والتمییز، والحرب، والحکومة القمعیة)، وکذلک طرق وآلیات التعامل معها (مثل الحدود والعقوبات، الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر، والحجاب، والتعاون، وقاعدة الدرء، ومؤسسة الأسرة، ومؤسسة الحسبة، ومؤسسة القضاء، وما إلى ذلک). یتمثل ویتجلی ابتکار هذا المقال فی الکشف عن قدرة الفقه فی شرح مصادر تهدیدات الأمن الاجتماعی وآلیات حمایته فی إطار المجتمع المؤمن الذی یعتبره الفقه.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الفقه
  • الأمن الاجتماعی
  • الأصول الفقهیة
  • فقه الأمن
* قرآن کریم
* نهج البلاغه
1. آمدی، عبدالواحدبن محمد. (1410ق). غررالحکم (ج2، مصحح: سیدمهدی رجائی). قم: دارالکتاب الاسلامی.
2. ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد. (1410ق). السرائر (ج2). قم: موسسه النشرالاسلامی.
3. ابن‌منظور، جمال‌الدین محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب (ج3). بیروت: دارالفکر و دارصادر.
4. امام خمینی، سید روح‌اللّه. (1421ق). کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
5. امام خمینی، سید روح اللّه. (1425ق). ترجمه تحریرالوسیلة (مترجم: علی اسلامی، ج1و2). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
6. انصاری، مرتضی. (1415ق). کتاب المکاسب (ج1). قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
7. بحرالعلوم، محمد بن محمد تقی. (1403ق). بلغة الفقیه (ج3). تهران: منشورات مکتبة الصادق(علیه السلام).
8. بشیریه، حسین. (1381). جامعه‌شناسی سیاسی. تهران: نشر نی.
9. بوزان، باری. (1378). مردم دولت‌ها و هراس (مترجم: پژوهشکده مطالعات راهبردی). تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
10. بوزان، باری؛ ویور، الی؛ دوویلد، پاپ. (1386). چارچوبی تازه برای تحلیل امنیت (مترجم: علیرضا طیّب). تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
11. جوادی آملی، عبدالله. (1404ق). خمس رسائل. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
12. حرّ عاملی، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل‌الشیعة (ج11، 16، 17 و 18، چاپ اول). قم: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام).
13. الحریری، شافع ذبیان. (1422ق). حدیث القرآن عن مفهوم الفسق و صوره. مجله الشریعه و الدراسات الاسلامیه، ش42، صص 21-62.
14. حسینی حائری، سیدکاظم. (1420ق). القضاء فی فقه الاسلامی. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
15. حسینی تهرانی، سیدمحمدحسین. (1418ق). ولایة الفقیه فی حکومة الإسلام (ج4). بیروت: دارالحجة البیضاء.
16. خلخالی، سیدمحمدمهدی. (1422ق). حاکمیت در اسلام یا ولایت فقیه (مترجم: جعفر الهادی). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
17. دلشاد تهرانی، مصطفی. (1388). سیره نبوی، دفتر دوم: سیره اجتماعی. تهران: انتشارات دریا.
18. رومینا، ابراهیم؛ حسینی، نوشین السادات. (1391). نظم و امنیت اجتماعی. پژوهشنامه امنیت اجتماعی، دفتر نخست: مبانی و مسائل امنیت اجتماعی؛ رویکردی ایرانی (ویراستار علمی: اصغر افتخاری). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
19. سبزواری، سیدعبدالاعلی. (1409ق). مواهب الرحمن (ج10). بیروت: موسسه اهل بیت(علیهم السلام).
20. سعدی، ابوجیب. (1408ق). القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً. دمشق: دارالفکر.
21. سید رضی. (1369). نهج‌البلاغه (مترجم: محمد دشتی). قم: نشر امام علی(علیه السلام).
22. سیوری حلّی، مقداد بن عبد اللّه. (بی‌تا). کنز العرفان فی فقه القرآن (ج1، مترجم: عبدالرحیم عقیقی بخشایشی). قم: پاساژ قدس.
23. سید بن طاووس. (1415ق). الإقبال بالأعمال الحسنة. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
24. شریعتی، روح‌الله. (1387). قواعد فقه سیاسی (چاپ اول). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. 
25. شریف مرتضی، علی بن حسین. (1405ق). رسائل الشریف المرتضی (ج2). قم: دار القرآن الکریم.
26. شعرانی، ابوالحسن. (1419ق). ترجمه و شرح تبصرة المتعلمین (ج1). تهران: منشورات إسلامیه.
27. شهید اول، محمد بن مکی عاملی. (1417ق). الدروس الشرعیه (ج2). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
28. شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی. (1412ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (ج1، مصحح: سلطان العلماء). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
29. شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی. (1413ق). مسالک الأفهام (ج14). قم: مؤسسة المعارف الإسلامیه.
30. شهید اول، محمد بن مکی. (بی‌تا). القواعد و الفوائد (ج1، چاپ اول). قم: کتاب‌فروشی مفید. 
31. شیخ بهائی، محمد بن حسین. (1429ق). جامع عباسی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
32. شیهان، مایکل. (1388). امنیت بین الملل (مترجم: سید جلال دهقانی فیروزآبادی). تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
33. صدوق، محمّد بن علی بن بابویه. (1413ق). من لایحضره الفقیه (ج3و4). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
34. صرامی، سیف الله. (1377). حسبه نهاد حکومتی. قم: بوستان کتاب قم.
35. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1394ق). المیزان فی تفسیر القرآن (ج5). بیروت: دارالاعلمی.
36. طوسی، محمد بن حسن. (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیة (ج4). تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریه.
37. طوسی، محمد بن حسن. (1407ق). تهذیب الأحکام (ج6). تهران: دار الکتب الإسلامیه.
38. عبدالرحمان، محمود. (1419ق). معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة (ج3). قاهره: دارالفضیله.
39. علامه حلّی، حسن بن یوسف. (1414ق). تذکرة الفقهاء (ج2). قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام).
40. فاضلیان، پوراندخت. (1389). بررسی رابطه نوع حجاب و میزان امنیت اجتماعی در بین زنان شهر تهران. پژوهش‌نامه زنان، 1(2)، صص 65-86.
41. فخرالمحققین حلّی، محمد بن حسن. (1387ق). إیضاح الفوائد (ج3). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
42. فیض کاشانی، محمدمحسن. (1406ق). الوافی (ج15). اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین علی(علیه السلام).
43. کلانتری، علی‌اکبر. (1387). فقه و پوشش. قم: بوستان کتاب قم.
44. کاشف الغطا، علی بن محمدرضا. (1411ق). باب مدینة العلم. نجف: موسسه کاشف الغطا.
45. کلینی، محمد بن یعقوب. (1429ق). الکافی (ج2، 4 و 9). قم: دار الحدیث للطباعة و النشر.
46. لک‌زایی، نجف. (1390). فقه و امنیت. مجله فقه، ش 70، صص 45-86.
47. مازندرانی، محمدصالح بناحمد. (1382ق). شرح الکافی (ج9). تهران: المکتبة الإسلامیه.
48. ماندل، رابرت. (1377). چهره متغیر امنیت ملی (مترجم: پژوهشکده مطالعات راهبردی. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
49. مجلسی، محمد باقر. (1410ق). بحارالأنوار (ج73). بیروت: مؤسسة الطبع و النشر.
50. محقق حلّی، جعفر بن حسن. (1408ق). شرائع الإسلام (ج2و4). قم: مؤسسه اسماعیلیان.
51. مطهری، مرتضی. (1383). فقه و حقوق (مجموعه آثار) (ج21). تهران: صدرا.
52. مغنیه، محمدجواد. (1421ق). فقه الامام الصادق(علیه السلام) (ج6). قم: موسسه انصاریان.
53. منتظری، حسینعلی. (1409ق). دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة (ج3). قم: نشر تفکر.
54. منتظری، حسینعلی. (1369). مبانی فقهی حکومت اسلامی (ج2، مترجمان: محمود صلواتی). قم: نشر تفکر.
55. منتظری، حسینعلی. (1417ق). نظام الحکم فی الإسلام (چاپ دوم، یک جلدی) قم: نشر سرایی.
56. موسوی اردبیلی، سید عبد الکریم. (1423ق). فقه القضاء (ج1). قم: مؤسسه النشر لجامعه المفید. 
57. موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم. (1427ق). فقه الحدود و التعزیرات (ج1). قم: مؤسسة النشر لجامعة المفید.
58. موسوی بجنوردی، سیدمحمد؛ کبیر تکمیلی‌نژاد، عاطفه. (1390). جایگاه عدالت و اخلاق در فقه و حقوق اسلامی با رویکردی بر آرای امام خمینی، مجله پژوهشنامه متین، ش 51، صص1-18.
59. نائینی، محمد حسین. (1393).تنبیه الامه و تنزیه المله (محقق: سید جواد ورعی). قم: بوستان کتاب قم.
60. نجفی، محمدحسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام (ج2، 21، 29 و41). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
61. نراقی، ملااحمد. (1417ق). عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
62. نصری، قدیر. (1391). امنیت جامعه؛ معنا، محدوده و مؤلفه‌ها. پژوهشنامه امنیت جامعه، دفتر نخست: مبانی و مسائل امنیت اجتماعی؛ رویکردی ایرانی (ویراستار علمی: اصغر افتخاری). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
63. نصری، قدیر. (1380). معنا و ارکان جامعه‌شناسی امنیت. فصلنامه راهبرد، (26)، صص 112-133. 
64. نوری، میرزا حسین. (1368). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل (ج2). قم: موسسه آل البیت لإحیاءالتراث.
65. نویدنیا، منیژه. (1382). درآمدی بر امنیت اجتماعی. فصلنامه مطالعات راهبردی، 6(19)، صص 55-76.