تعامل کلام و فقه سیاسی در ولایت فقیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، قم، ایران.

چکیده

ولایت فقیه رکن و مبنای اساسی در حوزه سیاست اسلامی و درواقع عنصر جهان‎شمول از «نظام سیاسی اسلام» است. پژوهش پیش‌رو با استفاده از روش کتابخانه‌ای در گردآوری اطلاعات و روش توصیفی تحلیلی در استنتاج دیدگاه و روش اجتهادی در کارکردها و برایندها به این پرسش پاسخ می‌گوید که آیا ولایت فقیه صرفاً یک بحث فقهی است یا باید آن را از امور بینارشته‌ای به شمار آورد که برخی از وجوه آن را باید در علم کلام پی گرفت؟ اگر احتمال اخیر درست باشد، علم فقه و کلام چه تعاملی در مسئله ولایت فقیه با همدیگر دارند؟ حاصل بررسی وجوه تعامل کلام و فقه در سه حوزه مبادی تصوریه، تصدیقیه و توجیه به نتایج زیر منتج شده است: الف) در حوزه مبادی تصوریه ولایت در کلام با ولایت در فقه متفاوت است؛ همچنین با توجه با مباحث کلامی و فقهی می‌توان معنای درستی از اطلاق ولایت فقیه ارائه کرد. ب) در حوزه مبانی تصدیقیه اصل و مشروعیت ولایت فقیه منوط به پذیرش جامعیت دین و نظریه انتصاب یا مجموعی است. اگرچه تبیین یک رکن در نظریه مجموعی بر عهده فقه است، تبیین رکن دیگر در نظریه اخیر یا تمام رکن در نظریه انتصاب بر عهدۀ‌ کلام است. ج) در حوزه توجیه هم می‌توان نقش کلام و فقه را مشاهده کرد. کلام می‌تواند ناظر به اصل جعل الهی و فقه ناظر به فعل مکلفان که از سنخ باید و نباید‌هاست، از این دلایل استفاده کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [العربیة]

ترابط علم الکلام والفقه السیاسی فی ولایة الفقیه

نویسنده [العربیة]

  • ترخان قاسم
أستاذ مشارک فی معهد الثقافة والفکر الإسلامی
چکیده [العربیة]

ولایة الفقیه هی الرکیزة الأساسیة فی حقل السیاسة الإسلامیة، وهی فی الواقع العنصر العالمی لـ «النظام السیاسی الإسلامی". یجیب هذا المقال على سؤال: هل ولایة الفقیه مجرد مناقشة فقهیة أم أنها مسألة متعددة التخصصات، یجب اتباع بعض جوانبها فی علم الکلام؟ وإذا کان الاحتمال الأخیر صحیحًا فما هو التفاعل بین علم الفقه وعلم الکلام فی مسألة ولایة الفقیه؟ یجب النظر إلى تفاعل علم الکلام والفقه فی ثلاثة مجالات: المبادئ التصوریة، والمبادئ التصدیقیة، والتبریر. فی مجال المبادئ التصوریة، یختلف مفهوم الولایة فی علم الکلام عن الولایة فی الفقه. أیضًا، وفقًا للمسائل الکلامیة والفقهیة، یمکن توفیر المعنى الصحیح لولایة الفقیه المطلقة. فی مجال المبادئ التصدیقیة، مبدأ ولایة الفقیه وشرعیتها مرهون بقبول شمولیة الدین ونظریة التعیین [نظریة النصب] أو المجموع [أی نظریة نصب المجموع]. بالرغم من أن شرح رکن واحد فی نظریة تنصیب جمیع الفقهاء هو مسئولیة الفقه، فإن تفسیر الرکن الآخر فی الأخیرة أو الأرکان کلها فی نظریة التعیین هو مسئولیة علم الکلام. فی مجال التبریر یمکن ملاحظة دور علم الکلام والفقه. یمکن لعلم الکلام والفقه أن تستخدما هذه الأدلة، ولکن استخدامها فی الکلام ناظر إلى الجعل الإلهی و فی الفقه ناظر إلى أفعال المکلفین، وهی من نوع ما یجب وما لا یجب.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • علم الکلام
  • ولایة الفقیه
  • نطاق الدین
  • شمولیة الإسلام
  • الشرعیة
  • الولایة المطلقة
* قرآن کریم.
1.    آمدی‏، سیف‎الدین. (1413ق). غایة المرام فی علم الکلام‏ (چاپ اول)‏، بیروت: دار الکتب العلمیة‏.
2.    ابن‌بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق).‏ (1395ق). کمال الدین و تمام النعمة (محقق/ مصحح: علی‎اکبر غفاری‏، چاپ دوم). تهران: اسلامیه‏.
3.    ابن‌بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق).‏ (1413ق). من لا یحضره الفقیه (محقق/ مصحح: علی‎اکبر غفاری‏، چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی‏.
4.    ابن‎شعبه حرانی، حسن بن علی.‏ (1404ق). تحف العقول (مترجم/ مصحح: علی‎اکبر غفاری، چاپ دوم). قم: جامعه مدرسین‏‏.
5.    اقبال لاهوری، محمد. (بی‌تا). احیاء فکر دینی در اسلام (مترجم: احمد آرام). تهران: کانون نشر و پژوهش‌های اسلامی.
6.    انصاری دزفولی، مرتضی بن محمدامین. (1415ق‌). المکاسب المحرمة و البیع و الخیارات (چاپ اول‌، ط- الحدیثة). قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
7.    ایجی، میرسید شریف. (1412ق). شرح المواقف (مصحح: بدرالدین نعسانی‏‏، چاپ اول)، قم: الشریف الرضی‏‏.
8.    بازرگان، مهدی. (1374). آخرت و خدا، هدف بعثت انبیا. ماهنامه کیان، ش28، صص 46-61.
9.    تفتازانی، سعدالدین. (1409ق). شرح المقاصد (محقق/نگارنده مقدمه و تعلیق: دکتر عبدالرحمن عمیره‏، ج5، چاپ اول). قم: الشریف الرضی‏.
10.    جوادی آملی، عبدالله. (1383). ولایت فقیه (محقق: محمد محرابی، چاپ چهارم). تهران: مرکز فرهنگی رجاء.
11.    جهان‌بزرگی، احمد. (1378). درآمدی بر نظریه دولت در اسلام (چاپ اول). تهران: کانون اندیشۀ جوان.
12.    جهان‌بزرگی، احمد. (1389). مردم‎سالاری اسلامی، «ولایت فقیه». تهران: پژوهشکده امام باقرالعلوم(علیه السلام).
13.    حائری یزدی، مهدی. (1995م). حکمت و حکومت. (بی‏جا): انتشارات شادی.
14.    خسروپناه، عبدالحسین. (1377). مشروعیت «حکومت ولایی». کتاب نقد، (7)، صص 113 -117.
15.    خمینی، سیدروح‎الله. (1389). صحیفه امام (چاپ پنجم). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)‏.
16.    خمینی، سیدروح‎الله. (1421ق). کتاب بیع (چاپ یکم). ج2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
17.    خمینی، سیدروح‎الله. (بی‎تا). تحریر الوسیلة (چاپ یکم). قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم.
18.    ذوعلم، علی. (1381). سیاست (چاپ یکم). تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشۀ معاصر.
19.    ذوعلم، علی. (1385) تجربۀ کارآمدی حکومت ولایی (چاپ دوم). تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
20.    ربانی گلپایگانی، علی. (1381). دین و دولت (چاپ سوم). قم: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
21.    سبحانی، جعفر. (1412ق). الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل (ج4، چاپ سوم). قم: المرکز العالمی للدراسات الإسلامیة‏.
22.    سبحانی، جعفر. (1428ق). محاضرات فی الالهیات (مخلص: علی ربانی گلپایگانی، چاپ یازدهم). قم: مؤسسه امام صادق(علیه السلام)‏.
23.    سروش، عبدالکریم. (1375). ریشه در آب است: نگاهی به کارنامۀ کامیاب انبیا. ماهنامه کیان، ش29، صص 5 - 14.
24.    شهید ثانی. (۱۴۱۶ق). تمهید القواعد (چاپ اول). قم: مکتب الاعلام الاسلامی فی الحوزه العلمیه بقم المقدسه.
25.    صافی گلپایگانی، علی. (1417ق). الدلالة الی من له الولایة. قم: دفتر نشر معارف اسلامی.
26.    علامه حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی (1414ق)‌. تذکرة الفقهاء (چاپ اول، ط- الحدیثة). قم: مؤسسه آل‌البیت(علیهم السلام).
27.    علامه حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی. (1413ق).‌ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (مصحح/ محقق/ نگارنده مقدمه و تعلیقات: آیت‎الله حسن‎زاده آملی، چاپ چهارم). قم: مؤسسة النشر الإسلامی.‏ ‏
28.    غزالی، ابوحامد. (1409ق). الاقتصاد فی الاعتقاد (چاپ یکم)‏. بیروت‏: دار الکتب العلمیة‏.
29.    فیاض لاهیجی، عبدالرزاق. (بی‎تا). شَوارقُ الالهام فی شَرح تَجریدِ الاعتقاد. اصفهان: انتشارات مهدوی اصفهان.
30.    کدیور، محسن. (۱۳۷۶ش). نظریه‌های‌ دولت‌ در فقه‌ شیعه. تهران: نشر نی.
31.    کدیور، محسن. (۱۳۷۸ش). حکومت ولایی (ج۱، چاپ دوم). تهران: نشر نی.
32.    کواکبیان، مصطفی. (1378). مبانی مشروعیت در نظام ولایت فقیه (چاپ اول). (بی‎جا): مؤسسه چاپ و نشر عروج.
33.    کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق. (1407ق). الکافی (محقق/ مصحح: علی‎اکبر غفاری و محمد آخوندی،‏ چاپ چهارم، ط الإسلامیة). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
34.    مطهری، مرتضی. (۱۳۷۶ش). آشنایی علوم اسلامی (ج۳، چاپ هجدهم). تهران: انتشارات صدرا.
35.    منتظری، حسینعلی. (1408ق). دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة. قم: المرکز العالمی الدراسات الاسلامیة.
36.    موسویان، ابوالفضل. (1381). مبانی مشروعیت حکومت (چاپ اول). تهران: موسسۀ نشر و محققات ذکر.
37.    ناس، جان بی. (1372). تاریخ جامع ادیان (مترجم: علی‎اصغر حکمت، چاپ پنجم)، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی (علمی فرهنگی).
38.    نراقی، ملااحمد. (1417ق‌). عوائد الایام فی بیان قواعد الأحکام (چاپ یکم). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
39.    ‫هادوی تهرانی، مهدی. (۱۳۷۷ش). مبانی کلامی اجتهاد. قم‌: مؤسسه‌ فرهنگی‌ خانه‌ خرد. ‬
40.    هادوی تهرانی، مهدی. (1382). باورها و پرسش‌ها (چاپ سوم). قم: مؤسسه فرهنگی خانه خِرد.
41.    هادوی تهرانی، مهدی. (1389). ولایت و دیانت. قم: مؤسسه فرهنگی خانه خِرد.