روایت حکومت در اندیشه سیاسی فیض کاشانی و مقدس اردبیلی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 دانشجوی دکتری علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

هدف پژوهش فهم نگاه فیض کاشانی و مقدس اردبیلی در باب حکومت با بهره‌گیری از الگوی نظری «غایت-مشروعیت» و با استفاده از روش تفسیری است. در بخش غایت حکومت، فیض کاشانی معتقد به حفظ اجتماع ضروری انسان‌ها و تهیه اسباب معیشت مردم و منقادنمودن سیاست عرفی در سیاست شرعی است، و مقدس اردبیلی هیچ انتظار دینی و بعضاً سیاسی و اجتماعی از حکومت‌ها نداشت. در بخش کیستی حاکم، فیض کاشانی از باب حفظ نظم و وحدت مسلمین و ترویج دین و تعظیم شعار الهی (نقش کارکردی حکومت) حکم به مشروعیت حکومت صفوی داد و مقدس اردبیلی معتقد بود در دوران غیبت هیچ حاکمیتی مشروعیت ندارد و پادشاهان همه در اوج ظلم، و جائر هستند. در حوزه محدودیت اِعمال قدرت، فیض کاشانی بر عرف، عرف منقاد به شرع، تعیین وظایف مشخص برای شاهان صفوی و دخالت‌گری عملی در حکومت تأکید دارد و مقدس اردبیلی دو اصل شورا و امر به معروف و نهی از منکر و تعیین وظایف مشخص برای حکومت (عدالت‌خواهی و رفع ظلم از مردم) را به‌عنوان محدودیت‌های قدرت هر حکومتی طرح نمودند. در حوزه حق اِعتراض بر ضد حاکمیت، فیض کاشانی با دعوت مردم به اطاعت از پادشاهان، مخالف هرگونه اقدام اصلاحی و رادیکال توسط مردم علیه حکام بوده است. مقدس اردبیلی ضمن درخواست از مردم برای مقابله منفی علیه حکومت صفوی (از باب مخالفت با ظلم حکومت‌ها)، ولی می‌گوید حتی حب حاکم کافر از جهت حمایت و حفظ و گسترش اسلام (آموزه‌های شیعی) و مسلمین جایز است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [العربیة]

روایة الحکومة فی الفکر السیاسی للفیض الکاشانی والمقدس الأردبیلی

نویسندگان [العربیة]

  • السید حسین أطهری(الکاتب المسؤول) 1
  • أحمد ولوی ‌نسب 2
1 أستاد مشارک فی قسم العلوم السیاسیة، کلیة الحقوق والعلوم السیاسیة، جامعة فردوسی بمشهد، مشهد، إیران
2 طالب الدکتوراه فی العلوم السیاسیة، کلیة الحقوق والعلوم السیاسیة، جامعة فردوسی بمشهد، مشهد، إیران
چکیده [العربیة]

یهدف هذا البحث إلی فهم رؤیة الفیض الکاشانی والمقدس الأردبیلی بشأن الحکومة (الحکم)، وذلک بالاستفادة من النموذج النظری «الغایة - الشرعیة» وباستخدام المنهج التفسیری. فی قسم غایة الحکومة، یعتقد الفیض الکاشانی بضرورة الحفاظ على الاجتماع الضروری للبشر وتوفیر سبل العیش للناس وإخضاع السیاسة العرفیة للسیاسة الشرعیة. أمّا المقدس الأردبیلی، فلم یکن یتوقع أی دور دینی أو حتى سیاسی واجتماعی من الحکومات. وفی قسم هویة الحاکم، أقرّ الفیض الکاشانی بشرعیة الحکومة الصفویة من أجل الحفاظ على النظام ووحدة المسلمین ونشر الدین وتعظیم الشعائر الإلهیة (الدور الوظیفی للحکومة)، بینما اعتقد المقدس الأردبیلی أنّه فی عصر الغیبة لا تتمتع أی حکومة بالشرعیة وأنّ جمیع الملوک فی قمة الظلم والجور. وفی مجال قیود ممارسة السلطة، یؤکِّد الفیض الکاشانی على العرف الذی یخضع للشرع وتحدید واجبات واضحة  للملوک الصفویین والتدخل العملی فی الحکم. أمّا المقدس الأردبیلی فقد طرح مبدأی الشورى والأمر بالمعروف والنهی عن المنکر وتحدید واجبات معینة للحکومة (المطالبة بالعدالة ورفع الظلم عن الناس) کقیود على سلطة أی حکومة. وفی مجال حق الاعتراض ضد الحکومة ، کان الفیض الکاشانی، بدعوته الناس إلى طاعة الملوک، معارضًا لأیّ محاولة إصلاحیة جذریة من قِبَل الشعب ضدّ الحکام. أما المقدس الأردبیلی، فطلب من الناس المقاومة السلبیة ضد الحکم الصفوی (لمواجهة ظلم الحکومات)،  إلّا أنّه یقول إنّ حب الحاکم الکافر جائز إذا کان ذلک فی سبیل دعم الإسلام وحمایة المسلمین ونشر الإسلام (التعالیم الشیعیة).

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الفیض الکاشانی
  • المقدس الأردبیلی
  • الفکر السیاسی
  • الحکومة (الحکم)
  • الغایة – الشرعیة
*قرآن کریم
احمدوند، شجاع؛ اسلامی، روح‌الله. (۱۳۹۷). اندیشه سیاسی در ایران باستان. تهران: انتشارات سمت.
اردبیلی، احمد. (۱۳۷۸). زبدة البیان فی البراهین احکام القرآن (چاپ دوم، مصححان: رضا استادی و علی‌اکبر زمانی‌نژاد). قم: انتشارات مؤمنین. 
ارسطو. (۱۳۸۷).  سیاست (مترجم: حمید عنایت، چاپ پنجم). تهران: انتشارات شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
بهرام‌نژاد، محسن. (۱۳۹۸). مقدمه‌ای بر شناخت مبانی و زیرساخت‌های هویت سیاسی-ملی دولت صفوی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
جعفریان، رسول. (۱۳۷۲). مکافات‌نامه. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
جمالزاده، ناصر. (۱۳۷۸). «اندیشه سیاسی علمای شیعه در زمینه مشروطه خواهی»، رساله دکتری علوم سیاسی، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.
حقیقت، سید صادق. (۱۳۹۲). مبانی اندیشه سیاسی در اسلام. قم: انتشارات دانشگاه مفید.
خالقی، علی. (۱۳۸۷). اندیشه سیاسی محقق اردبیلی (چاپ دوم). قم: نشر بوستان کتاب.
رجائی، فرهنگ. (۱۴۰۲). «دردمند امر سیاسی ایرانی»، فصلنامه سیاست‌نامه، ۲۶،
صص ۱۴۳-۱۵۶.
رنجبر، محمدعلی؛ مشکوریان، محمدتقی. (۱۳۹۰). «مواجهه محقق کرکی با استقرار حاکمیت صفوی در عصر شاه اسماعیل اول»، نشریه پژوهش‌های تاریخی، ۴، صص ۱۰۷-۱۳۶.
سیدامامی، کاووس. (۱۳۹۰). پژوهش در علوم سیاسی (چاپ سوم). تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
سیوری، راجر. (۱۳۹۸). ایران عصر صفوی (مترجم: کامبیز عزیزی، چاپ سی‌ام). تهران: نشر مرکز.
شاردن، ژان. (۱۳۷۹). سفرنامه (مترجم: حسین عریضی، به‌کوشش مرتضی تیموری، با مقدمه فضل‌الله صلواتی). اصفهان: نشر گلها.
عالم، عبدالرحمان. (۱۳۹۲). بنیادهای علم سیاست (چاپ بیست‌وپنجم). تهران: نشر نی. 
عمید زنجانی، عباسعلی. (۱۳۷۳). مبانی اندیشه سیاسی در اسلام (جزوه درسی). دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.
فره‌رو، گولیلمو. (۱۳۷۰). فرشتگان محافظ مدنیت (مترجم: عباس آگاهی). تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
فوران، جان. (۱۳۷۷). مقاومت شکننده (مترجم: احمد تدین). تهران: انتشارات رسا.
فی، برایان. (۱۳۹۰). پارادایم‌شناسی علوم انسانی (مترجم: مرتضی مردیها، چاپ اول). تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
فیض کاشانی، ملامحسن. (۱۳۵۸). علم الیقین. قم: انتشارات بیدار.
فیض کاشانی، ملامحسن. (۱۳۷۱). ده رساله برای حکیم عارف فیض کاشانی. اصفهان: نشر علم الهدی.
فیض کاشانی، ملامحسن. (۱۳۷۳). تفسیر الصافی (مصحح: حسین اعلمی، ج۲). تهران: انتشارات صدر.
فیض کاشانی، ملامحسن. (۱۳۸۸). اعتذار. اصفهان: نشر علم‌الهدی.  
فیض کاشانی، ملامحسن. (۱۳۸۸). الوافی (جلد ۳). اصفهان: عطر عترت.
فیض کاشانی، ملامحسن. (۱۳۹۲). رساله شرح صدر والانصاف (چاپ اول). تهران: انتشارات بی‌زمان.
کدیور، محسن. (۱۳۷۶). نظریه‌های دولت در فقه شیعه. تهران: نشر نی.
کرسینسکی، تادوز یودا. (۱۳۶۳). سفرنامه (مترجم: عبدالرزاق دنبلی، با مقدمه و تصحیح مریم میراحمدی، چاپ اول). تهران. نشر توس.
کشاورز، زهراسادت و چلونگر، محمد علی و منتظرالقائم، اصغر (1400). بررسی زمینه های شکل گیری تعادل نهادی سنتی در عصر صفویه با تاکید بر روابط متقابل روحانیت و حکومت، مطالعات تاریخی جهان اسلام، سال نهم، شماره 18، صص 9-36.
کمپفر، انگلبرت. (۱۳۶۳). سفرنامه (مترجم: کیکاووس جهانداری، چاپ سوم). تهران: نشر خوارزمی.
لک‌زایی، نجف. (۱۳۸۹). چالش سیاست دینی و نظم سلطانی (چاپ سوم). قم: پژوهشکده علوم و فرهنگ اسلامی.
لمبتون، آنا. (۱۳۹۴). دولت و حکومت در اسلام (مترجم: محمدمهدی فقیهی، چاپ پنجم). تهران: نشر شفیعی.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد. (۱۳۷۹). مجمع الفائدة والبرهان فی شرح ارشاد الاذهان (ج۸، چاپ سوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد. (۱۳۸۷). اصول دین (محقق: محسن صادقی). قم: نشر بوستان کتاب.
منوچهری، عباس. (۱۳۹۰). رهیافت و روش در علوم سیاسی (چاپ سوم). تهران: انتشارات سمت.
منوچهری، عباس. (۱۳۹۵). فراسوی رنج و رؤیا (ج۱، ۲). تهران: پژوهشگاه تاریخ اسلام، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
نجف‌زاده، مهدی. (۱۳۹۷). جابه‌جایی دو انقلاب؛ چرخش‌های امر دینی در جامعه ایرانی (چاپ دوم). تهران: نشر تیسا.
ویسهوفر، یوزف. (۱۳۸۰). ایران باستان (مترجم: مرتضی ثاقب‌فر، چاپ چهارم). تهران: انتشارات ققنوس.
هواسی، اسماعیل؛ سلیمانی‌یان، مسلم؛ یاری، سیاوش. (۱۳۹۸). «اندیشه فقهی و عمل سیاسی کاشف‌الغطاء در باب مشروعیت حاکمیت سیاسی فتحعلی‌شاه قاجار»، پژوهش‌نامه تاریخ اسلام، ۳۵، صص ۷۸-۱۰۹.
(DOR: 20.1001.1.22519726.1398.1.35.5.3)
یوسف‌زاده، حسینعلی. (۱۳۹۲). «حکومت اسلامی در عصر غیبت از نگاه علمای عصر صفوی»، فصلنامه حکومت اسلامی، ۴، صص ۹۳-۱۲۰.
Marrow. Jhon (2005), History Of Western Politica Lthought. London. Palgrave macmilian.