دلالت‌های حکمرانی سوره یوسف(ع)

لک‌زایی, نجف; حسین پور اصل کلشانی(نویسنده مسئول), محمد

doi:10.22081/ijp.2025.71045.1053

دلالت‌های حکمرانی سوره یوسف(ع)

نویسندگان

¹ استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) و رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

² دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه باقرالعلوم(ع).

10.22081/ijp.2025.71045.1053

چکیده

این پژوهش با استفاده از روش‌شناسی ترکیبی شامل «تحلیل مفاهیم متضاد» و «تحلیل مضمون»، به استخراج دلالت‌های حکمرانی توحیدی از سوره یوسف پرداخته است. داده‌ها از طریق کدگذاری باز و محوری آیات این سوره استخراج شده و در قالب یک ماتریس چهاربُعدی (مفهوم اولیه، مفهوم متضاد، نوع مفهوم، مقوله‌محوری) سازماندهی شدند. نتایج نشان می‌دهند حکمرانی در این سوره مشتمل بر حکمرانی در ابعاد اعتقادی، اخلاقی، فقهی و تجربی است که از الگوی جامع دینی (اعتقادات، اخلاق و فقه) پیروی می‌کند. بررسی کلان یافته‌ها نشانگر این نکته است که دلالت‌های حکمرانی در این سوره بر مبنای یک معماری سه لایه‌ای ساختار یافته است: لایه هستی‌شناختی (اعتقادی) که مشروعیت حکمرانی را در چارچوب توحید و نفی طاغوت تعریف می‌کند؛ لایه هنجاری (اخلاقی-فقهی) که با تلفیق فضیلت‌گرایی اخلاقی و نظام حقوقی الهی، جلوگیری از فروکاستن حکمرانی به قواعد صوری را ممکن می‌سازد؛ و لایه راهبردی (تجربی-عقلانی) که به‌کارگیری عقلانیت ابزاری در چارچوب عقلانیت ارزشی را نشان می‌دهد. این الگو، حکمرانی را به‌عنوان یک «نظام حکمرانی پویا» تعریف می‌کند که در آن، ثبات ارزشی (مبتنی بر توحید) با انعطاف راهبردی همزیستی دارد. این مطالعه نشان می‌دهد که سوره یوسف نه‌تنها یک روایت تاریخی، بلکه گنجینه‌ای از اصول و مبانی حکمرانی توحیدی است که می‌تواند به‌عنوان گفتمان انتقادی در برابر نظریه‌های غربی حکمرانی عمل کند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [العربیة]

دلالات الحوکمة فی سورة یوسف(ع)

نویسندگان [العربیة]

نجف لک زائی ¹
محمد حسین بور أصل کلشانی(الکاتب ²

¹ أستاذ فی جامعة باقر العلوم(ع) ورئیس المعهد العالی للعلوم والثقافة الإسلامیة.

² طالب الماجستیر فی جامعة باقر العلوم (ع).

چکیده [العربیة]

یسعی هذا البحث، باستخدام منهجیةٍ ترکیبیة تشمل «تحلیل المفاهیم المتضادة» و«تحلیل المضمون»، إلى استخلاص دلالات الحوکمة التوحیدیة من سورة یوسف. وقد تم استخراج البیانات من خلال الترمیز المفتوح والمحوری لآیات هذه السورة، وتم تنظیمها فی مصفوفة رباعیة الأبعاد (المفهوم الأولی، المفهوم المتضاد، نوع المفهوم، المقولة المحوریة). تُظهر النتائج أنّ الحوکمة فی هذه السورة تشمل الحوکمة فی الأبعاد العقائدیة والأخلاقیة والفقهیة والتجریبیة، التی تتبع النموذج الدینی الشامل (العقائد، الأخلاق والفقه). یشیر تحلیل النتائج الشامل إلى أنّ دلالات الحوکمة فی هذه السورة مبنیة على هندسة ثلاثیة الطبقات: الطبقة الأنطولوجیة (العقائدیة): تُعرِّف شرعیة الحوکمة فی إطار التوحید ونفی الطاغوت. الطبقة المعیاریة (الأخلاقیة-الفقهیة): تمنع اختزال الحوکمة إلى قواعد شکلیة من خلال دمج الفضیلة الأخلاقیة والنظام القانونی الإلهی. الطبقة الاستراتیجیة (التجریبیة-العقلانیة): تُظهر استخدام العقلانیة الأداتیة ضمن إطار العقلانیة القیمیة. یُعرِّف هذا النموذج الحوکمة کـ «نظام حوکمة دینامیکی» یتعایش فیه الثبات القیمی (المبنی على التوحید) مع المرونة الاستراتیجیة. یبیّن هذا البحث أنّ سورة یوسف لیست مجرد سرد تاریخی، بل هی کنز من مبادئ وأسس الحوکمة التوحیدیة التی یمکن أن تعمل کخطاب نقدی فی مواجهة النظریات الغربیة للحوکمة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

الحَوکَمة
الحوکمة العقائدیَّة
الحوکمة الأخلاقیّة
الحوکمة التَّجریبیَّة
الحوکمة الفقهیة
سورة یوسف

مراجع

*قرآن کریم

امام‌خمینی، سید روح‌الله. (۱۳۹۱). شرح حدیث جنود عقل و جهل. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

عالی، محمدباقر؛ غضنفری، مهدی؛ پورصادق، ناصر؛ پورعزت، علی‌اصغر. (۱۴۰۳). «تعریف حکمرانی (فراترکیبِ چیستی حکمرانی)»، فصلنامه تخصصی حکمرانی متعالی، ۵ (۲)، صص ۶۳-۸۹.

لک‌زایی، نجف؛ اکبری معلم، علی؛ حدادی، محسن. (۱۴۰۳). «موضوع‌شناسی فقهی حکمرانی دینی»، فصلنامه دین و قانون، ۱۲ (۴۳)، صص ۵۱-۷۸،

https://doi.org/10.225/qjrl.2024.243

زبیدی، محمدمرتضی. (۱۴۱۴ق). تاج العروس من جواهر القاموس (ج۱۳). بیروت: دار الفکر.

زمخشری، محمود بن عمر. (۱۳۸۶). مقدمة الأدب. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.

جوهری، اسماعیل بن حماد. (بی‌تا). شمس العلوم (ج۴). دمشق: دار الفکر.

مطهری، مرتضی. (۱۳۸۹). بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر. تهران: صدرا.

کیا، علی‌اصغر؛ فقیهی‌نژاد، مهدی. (۱۳۹۷). «تحلیل مضمون مفاهیم ارتباطات و توسعه در مفاد برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، ۶ (۱۱)، صص ۳۳-۷۱.

شیخ‌زاده، محمد؛ تسلیمی، محمدسعید؛ عابدی جعفری، حسن؛ فقیهی، ابوالحسن. (۱۳۹۰). «تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی»، اندیشه مدیریت راهبردی، صص ۱۵۱-۱۹۸.

صحرایی، علی‌رضا؛ محمودی‌نیا، امین. (1397). «الگوی حکمرانی خوب: چهارچوبی برای تحلیل اقتصاد سیاسی دولت هاشمی رفسنجانی (۱۳۷۶-۱۳۶۸)»، مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، ۸ (۲۸)، صص ۲۰۷-۲۲۸.

Braun, V., & Clarke, V. (2006). ‘Using thematic analysis in psychology’, Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77-101.

Akhmouch, A., & Correia, F. N. (2016). ‘The 12 OECD principles on water governance – When science meets policy’, Utilities Policy, 43, 14-20.

King, N., & Horrocks, C. (2010). Interviews in qualitative research. London: Sage Publications Ltd.

Morphy, C. (2000). Global governance: Poorly done and poorly understood. International Affairs, 76(4).