جایگاه فقه اسلامی در استحکام جامعه دینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر حوزه علمیه

10.22081/ijp.2025.66338.1041

چکیده

فقه اسلامی از ظرفیت ویژه‌ای برای استحکام جامعه دینی برخوردار است. این ظرفیت‌ها از صدر اسلام تاکنون مورد تأکید شارع مقدس بوده و با عناوین گوناگون در جای‌جای فقه گنجانده شده است. با عملی شدن این ظرفیت‌ها می‌توان جامعه‌ای مستحکم را شاهد بود. پیامبر اسلام نیز از زمان هجرت برای ایجاد جامعه مستحکم اسلامی و معرفی عوامل و ظرفیت‌های فقهی استحکام جامعه، توجه ویژه‌ای به این مولفه‌ها داشته و تلاش در معرفی آن‌ها به مردم داشتند. در این پژوهش عوامل و ظرفیت‌هایی که در فقه اسلامی برای حفظ وحدت و تحکیم اجتماعی وجود دارد، استخراج شده و در پایان چنین استنتاج می‌شود که در صورت توجه، تقویت و عمل به این ظرفیت‌ها، روز به روز بر استحکام جامعه اسلامی افزوده خواهد شد. این ظرفیت‌ها در سه بخش بحث می‌شوند. بخش اول فقه عبادی، بخش دوم فقه قضایی و در پایان فقه حکومتی مورد بحث قرار می‌گیرد. این عناوین در فقه عبادی شامل عبادات جمعی، در فقه قضایی، قوه قضاییه عادل و قدرتمند و در فقه حکومتی، تلاش برای حفظ ولایت در جایگاه حاکمیت و رهبری مادی و معنوی جامعه است. براساس این یافته‌ها، فقه دارای ظرفیت بالقوه‌ای برای ایجاد تحکیم اجتماعی بوده و برخلاف نظریات معاند، فقه اسلامی جامع تئوری‌های مدیریتی است که در متون فقهی گنجانده شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Islamic Jurisprudence in Strengthening the Religious Society

نویسنده [English]

  • ایمان کاکاوند
الباحث و المحقق فی حوزة العلمیة
چکیده [English]

Islamic jurisprudence possesses a unique capacity to strengthen the religious society. These capacities have been emphasized by the religious lawmaker since the early days of Islam and are incorporated under various titles throughout jurisprudence. With the implementation of these capacities, a strong and cohesive society can be achieved. From the time of his migration, the Prophet of Islam paid special attention to these elements to establish a solid Islamic society and to introduce jurisprudential factors that contribute to societal strength. This study identifies and analyzes the factors and capacities within Islamic jurisprudence that promote unity and social cohesion. It concludes that if these capacities are properly acknowledged, strengthened, and implemented, the Islamic society will increasingly become more robust. These capacities are examined in three sections: the first addresses devotional jurisprudence (fiqh-e 'ebadi), the second judicial jurisprudence (fiqh-e qazai), and the third political/governmental jurisprudence (fiqh-e hokumati). In devotional jurisprudence, these include communal acts of worship; in judicial jurisprudence, an independent, just, and powerful judiciary; and in governmental jurisprudence, efforts to preserve wilayah (guardianship) as a position of both material and spiritual leadership. Based on these findings, jurisprudence has a strong potential for promoting social cohesion and, contrary to oppositional claims, Islamic jurisprudence is comprehensive in managerial theories, embedded in its classical texts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cohesion
  • society
  • community
  • Islamic jurisprudence
  • capacity
ابن سینا. (1377). الهیات نجات (مترجم: سیدیحیی یثربی). تهران: انتشارات فکر روز.
ابن منظور. (1414ق). لسان العرب (چاپ سوم). بیروت: دار صادر.
احمد بن ادریس حلی. (1418). السرائر (چاپ دوم). قم: موسسه النشر الاسلامی.
اراکی، محسن. (1393). فقه نظام سیاسی اسلام (چاپ اول). قم: نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‌ها.
اراکی، محسن. (1393). گفتمان بیداری اسلامی (چاپ اول). قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها.
اردبیلی، عبدالکریم. (1375). همپای انقلاب (چاپ اول). قم: انتشارات دانشگاه مفید.
اردبیلی، عبدالکریم. (1381). فقه القضاء (چاپ اول). قم: انتشارات دانشگاه مفید.
ازهری، محمد بن احمد. (بی‌تا). تهذیب اللغه. بیروت: دار إحیاء التراث العدبی.
اسماعیل بن عباد. (بی‌تا). المحیط فی اللغة. بی‌جا: انتشارا عالم الکتاب.
انصاری، شیخ مرتضی. (1415ق). القضاء و الشهادات (چاپ اول). قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
انصاری، مرتضی. (بی‌تا). مکاسب المحرمه. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. (بی‌تا). دانشنامه جهان اسلام. تهران: بی‌نا.
بهشتی، محمدحسین. (1361). بررسی و تحلیلی از جهاد، عدالت، لیبرالیسم، امامت. تهران: ستاد برگزاری مراسم هفتم تیر.
بهشتی، محمدحسین. (1386). ولایت، رهبری و روحانیت. تهران: بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های آیت الله بهشتی.
بینش، عبدالحسین. (1389). آشنایی با تاریخ تمدن اسلامی. قم: زمزم هدایت.
جوادی آملی، عبدالله. (1371). صهبای صفا. تهران: انتشارات مشعر.
جوادی آملی، عبدالله. (1372). شریعت در آینه معرفت (چاپ اول). تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا.
جوهری فارابی، أبو نصر إسماعیل بن حماد. (1407ق). الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه. بیروت: دارالعلم للملایین.
خامنه‌ای، سیدعلی. (1378). ولایت (چاپ اول). تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
خطیبی، محمد. (1384). بررسی تطبیقی جامعه اسلامی و جامعه مدنی. قم: زمزم هدایت.
رازی، احمد بن فارس. (1399ق). معجم مقاییس اللغه. قم: دارالفکر.
زبیدی. (بی‌تا). تاج العروس من جواهر القاموس. بی‌جا: دارالهدایة.
زمخشری. (1419ق). اساس البلاغة (چاپ اول). لبنان: دارالکتب العلمیة.
سلطانی، محمدعلی. (1388). اهداف دنیوی فقه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
سیدرضی. (بی‌تا). نهج البلاغه. بیروت: دار الکتاب اللبنانی.
شریعتی، علی. (1361). میعاد با ابراهیم (مجموعه آثار). تهران: انتشارات مونا.
صدر، موسی. (1360). مبارزه اسلام با فقر و گرسنگی. تهران: انتشارات جهان آرا.
طباطبایی حکیم، سیدمحسن. (بی‌تا). حقائقالاصول. قم: مکتبه بصیرتی.
طباطبایی، محمدحسین. (1382). روابط اجتماعی در اسلام (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی، محمدحسین. (1388). شیعه در اسلام (چاپ پنجم). قم: موسسه بوستان کتاب.
غفاری، هادی. (1386). نظام اقتصادی صدر اسلام. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
فارابی، ابونصر. (1359). اندیشههای اهل مدینه فاضله (مترجم و حاشیه: سیدجعفر سجادی). تهران: انتشارات طهوری.
فاضل موحدی لنکرانی، محمد. (1388). آیین کشور دارى از دیدگاه امام على× (چاپ دهم). قم: مرکز فقهی ائمه اطهار.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (بی‌تا). العین. لبنان: دارالمکتبة و الهلال.
فیروزآبادی، محمدبن یعقوب. (بی‌تا). القاموس المحیط. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
الفیومی، احمد بن محمد. (1418ق). المصباح المنیر. لبنان: المکتبة العصریة.
قرائتی، محسن. (1381). زکات (چاپ دوم).  تهران: ستاد اقامه نماز.
کرمی، پورمن؛، محمدمهدی، محمد. (1385). مبانی فقهی اقتصاد اسلامی. تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
کلباسی، مجتبی. (1380). زکات در اندیشه‌ها (چاپ اول). تهران: ستاد اقامه نماز.
کلمن، جمیز. (1377). بنیادهای نظریه اجتماعی (مترجم: صبوری) تهران: نشر نی.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی (چاپ چهارم). تهران: دارالکتب الاسلامیه.
کوشا، غلام حیدر. (1389). کنترل اجتماعی غیر رسمی از منظر آیات و روایات، فصلنامه معرفت فرهنگی-اجتماعی، سال اول، شماره سوم، صص69-88.
گلپایگانی،‌ سیدمحمدرضا. (1352). وسیلة النجاة. قم: نیکنام.
مبلغی، احمد. (1384). فقه سیاسی، فصلنامه فقه، سال دوازدهم، شماره 45، ص3-10.
محقق داماد، سیدمصطفی. (1406ق). قواعد فقه (چاپ دوازدهم). تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
محمدی ری‌شهری، محمد. (1382). دانشنامه امیرالمؤمنین× بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ. قم: دارالحدیث.
محمدی ری‌شهری، محمد. (1384). دانشنامه میزان الحکمه. قم: دارالحدیث.
مدرسی، سیدحسین. (1368). مقدمه‌ای بر فقه شیعی. مشهد: مؤسسه چاپ وانتشارات آستان قدس رضوی.
مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی. (1389). فرهنگ نامه اصول فقه (چاپ اول). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى.
مطهری، مرتضی. (1390). مجموعه آثار. قم: صدرا.
مظفر، محمدرضا. (1370). اصول الفقه (چاپ چهارم). قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
مظفری، آیت. (بی‌تا). اندیشه سیاسی مقام معظم رهبری. قم: زمزم هدایت.
مفید، محمد بن محمد. (1410ق). المقنعه. قم: موسسه النشر الاسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر. (1386). پنجاه درس اصول عقاید برای جوانان (چاپ هجدهم). قم: نسل جوان.
مکارم شیرازی، ناصر. (1386). پیام قرآن (چاپ نهم). تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مکارم شیرازی، ناصر. (1427ق). استفتائات جدید (چاپ دوم). قم: مدرسه الامام على بن ابى طالب×.
مکارم شیرازی، ناصر. (1427ق). دائرةالمعارف فقه مقارن (چاپ اول). قم: مدرسه الامام على بن ابى طالب×.
موسوی، خمینی. (1361). صحیفه نور. تهران: موسسه نشر آثار امام خمینی رحمة الله علیه.
نجفی جواهری، محمدحسن. (1362). جواهر الکلام (چاپ هفتم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
نراقی، احمد. (1408ق). عوائد الایام. قم: بصیرتی.
نیک گهر، عبدالحسین. (1369). مبانی جامعه شناسی. تهران: انتشارات رایزن.
واعظی، احمد. (1377). جامعه دینی و جامعه مدنی (چاپ اول). قم: پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی.
هلالی، سلیم بن قیس. (1415ق). کتاب سلیم (محقق: باقر زنجانی). قم: نشر الهادی.
یوسفیان، نعمت‌اله. (بی‌تا). احکام حقوقی اسلام (چاپ اول). تهران: نمایندگی ولی فقیه در سپاه پاسداران.
Gouldner, Alvin. (1950). Studies Inleadership, Harper and row.
Hall, Rechard (1972). Organisations:structure and process, Englewood cliffs
Nye, Joseph. (1990). the changing nature of worid power, Political Science Qurterly, vol 105. no2.