مناسبات فقه و سیاست در مکتب جبل عامل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه باقرالعلوم(ع)، قم، ایران.

چکیده

مکتب جبل عامل، یکی از مکاتب فقهی مهم تشیع می‌باشد که در فاصله سده‏های هشتم تا دهم هجری کانون و نقطه‌ ثقل اندیشه دینی تشیع بوده است. در مکتب مذکور، فقه شیعه برای نخستین‌بار از سیطره تبویب و ساختار فقهی اهل‌سنت رها شد و به همین سبب، همپای با فقیهی که پیش از این و از ابتدا نیز سیاسی بوده، خیز سیاسی‎شدن برداشته است. آمادگی سیاسی فقه شیعه در این دوره باعث شد تا دولت ممالیک و حاکمان متعصب سنّی آن، نسبت به آن حساسیت مضاعفی پیدا کنند. این امر، باعث شد محمد بن مکی، بنیان‌گذار مکتب جبل عامل را- که رویکردی مقارنه‌ای و حتی تقیّه‌ای داشت- در ابتدا به حبس خانگی بیاندازند و درنهایت، شهیدش کنند. وضعیت خاص منطقه جبل عامل که باعث شده بود در میانه قلمرو حکومت ممالیک قرار گیرد، مقتضی استفاده نوعی خاص از إعمال ولایت فقه؛ یعنی روش بهره‌گیری از وکیل فقهی بود. این روش، مستقیماً از سیره امامان هفتم تا یازدهم اتخاذ شده و امروزه یکی از مستندات نظریه وکالت فقیه می‌باشد. فقیهانِ مکتب جبل عامل؛ هرچند نتوانستند آرمان‌های سیاسی خود را در آن دوره و در جبل عامل اجرا کنند، اما با مهاجرت به ایران در عهد صفوی، بسیاری از آن دغدغه‌ها را در ایران عملی کردند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [العربیة]

العلاقة بین الفقه والسیاسة فی مدرسة جبل عامل

نویسنده [العربیة]

  • أحمد رهدار
أستاذ مساعد، جامعة باقر العلوم(ع)، قم، إیران.
چکیده [العربیة]

تعدّ مدرسة جبل عامل واحدة من المدارس الفقهیّة المهمّة لدى الشیعة، حیث کانت فی الفترة بین القرنین الثامن والعاشر الهجریّین تعتبر بمثابة مرکز الثقل والنشاط للفکر الدینی الشیعی. وقد امتاز فقه الشیعة فی هذه المدرسة بأ نّه ولأوّل مرّة قد خرج من سیطرة التبویب والهیکل الفقهی المعتمد لدى أهل السنّة، وکان هذا - مقترناً بوجود ذلک الفقیه الذی لم یکن ومنذ بدایته بعیداً عن السیاسة - سبباً فی تهیئته وتحفّزه للتحوّل إلى فقهٍ سیاسیّ. وقد أدّى الاستعداد السیاسی للفقه الشیعی فی ذلک العصر إلى اشتداد حسّاسیّة دولة الممالیک وحکّامها من متطرّفی السنّة تجاه ذلک. وکانت نتیجة ذلک أن أقدم هؤلاء الحکّام على فرض الإقامة المنزلیّة الإجباریّة على محمّد بن مکّی مؤسّس مدرسة جبل عامل - الذی کان یتّبع أُسلوب المقارنة، بل التقیّة  - ومن ثمّ على قتله فی النهایة. وکان الوضع الخاصّ لمنطقة جبل عامل ووقوعها فی وسط حدود سلطة الممالیک یستدعی الاستفادة من نوعٍ خاصّ من إعمال ولایة الفقه، ألا وهو أُسلوب الاستفادة من الوکیل الفقهی. وهذا الأُسلوب مستخلص بصورة مباشرة من سیرة الأئمّة من السابع إلى الحادی عشر، وهو الیوم یعدّ واحداً من الأدلّة التی تستند علیها نظریّة وکالة الفقیه. ورغم أنّ فقهاء مدرسة جبل عامل لم یتمکّنوا من تطبیق أهدافهم السیاسیّة فی جبل عامل فی ذلک العصر، إلاّ أنّ هجرتهم إلى إیران فی العهد الصفوی کانت سبباً فی نقل الکثیر من تلک الأهداف والآمال إلى أرض الواقع العملی.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • جبل عامل
  • الشهید الأوّل
  • دولة الممالیک
  • العثمانیّون
  • الفقه المقارن
  • المدرسة الفقهیّة
1. ابن‌ ‌ابی‌جراده، عمر بن احمد. (1425ق). زبده الحلب من تاریخ حلب (مصحح: سهیل زکار). دمشق: دارالکتاب العربی.
2. ابن‎‌اثیر جزری، عزالدین ابوالحسن علی بن ابوالکرام. (1371ش). الکامل فی التاریخ (مترجم: ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی). تهران: مؤسسه مطبوعات علمی.
3. ابن‎العماد الحنبلی الدمشقی، عبدالحی بن احمد بن محمد. (1406ق). شذرات الذهب فی اخبار من ذهب (محقق: عبدالقادر الأرناؤوط و محمود الأرناؤوط). دمشق: دارابن‏کثیر.
4. ابن‎تیمیه الحنبلی الدمشقی، تقی‌الدین ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم (بی‌تا). النصیریه طغاه سوریه أو العلویون کما سما هم الفرنسیون. ریاض: دارالافتاء.
5. ابن‏حجر عسقلانی، احمد. (بی‌تا). الدرر الکامنه. بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
6. ابن‏قلانسی، حمزه بن اسد. (1403ق). تاریخ دمشق. (مصحح: سهیل زکار). دمشق: دار حسان.
7. ابن‏کثیر، اسماعیل بن عمر. (1407ق). البدایه و النهایه. بیروت: دارالفکر.
8. ابن‏وردی، عمر بن مظفر. (1417ق). تتمه المختصر (تاریخ ابن وردی). بیروت: دارالکتب العلمیه.
9. ابوالفداء، اسماعیل بن علی. (بی‏تا). المختصر فی اخبار البشر. قاهره: مطبعه الحسینیه المصریه.
10. افندی اصفهانی، میرزا عبدالله (1401ق). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء (محقق سیداحمد حسینی). قم: مطبعه الخیام.
11. تهرانی آقابزرگ، محمدمحسن. (1403ق). الذریعه الی تصانیف الشیعه (طبع3). بیروت: دارالاضواء.
12. جعفریان، رسول. (1379). صفویه در عرصه دین. فرهنگ و سیاست (چاپ اول). قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
13. الحکیم، السیدمحمدتقی. (1432ق). الاصول العامه للفقه المقارن (طبع3). قم: مجمع العالمی لأهل‌البیت(علیهم السلام).
14. رحمتی، محمدکاظم. (1389). شهید اول و مسئله شهادت او. فصل‌نامه مطالعات تاریخ اسلام، 2(7)، صص 111-132.
15. شوشتری، نورالله بن شریف الدین. (1377). مجالس المومنین. تهران: نشر اسلامیه.
16. صالح بن یحیی، ابن بحتر. (1990م). تاریخ بیروت و امراء بنی‌العرب. بیروت: مطبعه الکاتولیکیه.
17. الصدر، السیدمحمدباقر. (1410ق). المحنه. بیروت: دارالتعارف.
18. صدر، حسن. (1429ق). تکمله امل الآمل (مصحح: حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ، عدنان دباغ، 6 جلدی). بیروت: دارالمورخ العربی.
19. العاملی (شهید اول)، شمس‌الدین محمد بن مکی. (1373). اللمعه الدمشقیه. قم: دارالفکر
20. العاملی (شهید اول)، شمس‌الدین محمد بن مکی. (1419ق). ذکری الشیعه فی احکام الشریعه (ج4). قم: مؤسسه آل‌البیت.
21. العاملی (شهید اول)، شمس‌الدین محمد بن مکی. (1426ق). الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه (ط1) (ج2). قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین.
22. العاملی (شهید اول)، محمد بن مکی. (1398). القواعد و الفوائد (مصحح: سیدعبدالهادی حکیم، ج1). قم: نشر مجمع ذخائر اسلامی.
23. غزالی الطوسی، محمد بن محمد. (بی‎تا). فضائح الباطنیه و فضائل المستظهریه (محقق: عبدالرحمن بدوی). کویت: مؤسسه دارالکتب الثقافیه.
24. قزوینی نظم‌آبادی، محمد؛ رحیمی، عبدالله.‌ (بهار 1394). جایگاه تشیع در قلمرو ممالیک». فصل‌نامه شیعه‌پژوهی، 1(2)، صص 133-150.
25. مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار (ط2). بیروت: مؤسسه الوفاء.
26. محقق حلی، جعفر بن حسن. (1377ق). شرائع الاسلام. تهران: نشر علمیه الاسلامیه.
27. مختاری، رضا. (مهر و آبان 1383). «حوزه جبل عامل؛ شکوه فراموش شده». فصل‌نامه حوزه، (124)، صص 135-155.
28. مدرسی طباطبایی، سیدحسین. (1362). زمین در فقه اسلامی (چاپ اول). تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
29. مقریزی، احمد بن علی. (1418ق). السلوک لمعرفه الدول الملوک (به کوشش: محمد مصطفی زیاده). بیروت: دارالکتب العلمیه.
30. مکی، محمدعلی. (1979م). لبنان من الفتح العربی الی الفتح الثمانی (ط4). بیروت: دارالنهار للنشر.
31. المهاجر، جعفر. (1410ق). الهجره العاملیه الی ایران فی عصر الصفوی (ط1). بیروت: دارالروضه.
32. المهاجر، جعفر. (2005م). جبل عامل بین الشهیدین: الحرکه الفکریه فی جبل عامل فی قرنین من اواسط القرن الثامن للهجره حتی اواسط القرن العاشر. دمشق: المعهد الفرنسی للشرق الادنی.